گذری بر نسخه‌های خطی آثار شاعر بزرگ کرمانی در کتابخانه و موزه ملی ملک

​بزرگداشت خواجوی کرمانی، تقدیم به مردم داغدار کرمان

گذری بر نسخه‌های خطی آثار شاعر بزرگ کرمانی در کتابخانه و موزه ملی ملک

علیرضا حیدری

خواجوی کرمانی در مثنوی گل و نوروز (عینی، 1350: 273) از تاریخ تولد خود چنین یاد می‌کند:

ور از زیج ملکشاهی سگالی

شده هفده ز دی ماه جلالی

بر این بنیاد، چند سالی است که هفدهم دی ماه روز بزرگداشت خواجوی کرمانی است و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمان نیز در خرداد 1402، 17 دی ماه را به عنوان روز فرهنگی کرمان به شورای عالی انقلاب فرهنگی پیشنهاد کرد. بدین مناسبت، در این نوشته کوتاه، برخی از نسخه‌های موجود از آثار خواجوی کرمانی در کتابخانه و موزه ملی ملک معرفی می‌شود.

مختصری از زندگی خواجوی کرمانی

کمال‌الدین ابوالعطا محمود بن علی بن محمود مرشدی کرمانی متخلص به خواجو و معروف به نخلبند شعرا، به تاریخ 26 ذی‌‌الحجه 689 قمری (17 دی 669 خورشیدی) در کرمان زاده شد. خانواده او از اعیان این شهر بودند. دوران کودکی و نوجوانی‌اش در این شهر گذشت و علوم متداول (دینی، هیئت و نجوم، موسیقی، شعر و ادب) را در این سال‌ها آموخت. از حدود 718 قمری نزدیک به 20 سال به مسافرت‌های فراوان مشغول بود؛ از خراسان تا خوزستان و از شیراز و اصفهان تا تبریز و همدان و بغداد و ... را سیاحت کرد. قصد او از این سفرها ملاقات با بزرگان ادب و عرفا و نزدیکی به امرای نامور آن دوره بود. بدین‌روی مدت‌ها با دربارهای آل مظفر و آل اینجو و ایلخانان و آل جلایر ارتباط داشت و سلاطین، امرا، وزرا و اکابر را مدح می‌گفت. حدود 738 تا 739 به شهر خود بازگشت و در 10 سال پایان عمر میان شیراز و کرمان در رفت‌وآمد بود تا این که در سال753-750 در شیراز درگذشت و در تنگه الله اکبر آن شهر به خاک سپرده شد.

آثار خواجو عبارت‌اند از:

1- دیوان اشعار شامل اقسام و انواع شعر با بیش از 15 هزار بیت

2- مفاتیح القلوب و مصابیح الغیوب، گزیده‌ای از اشعار خواجو است که در 28 باب فراهم آورده و آن را در حدود 747 قمری ساخته است

3- خمسه بر اساس و به تقلید خمسه نظامی به ترتیب زیر سروده است:

* همای و همایون بر وزن شاهنامه و اسکندرنامه در 4400 بیت

* گل و نوروز بر وزن خسرو و شیرین در 5200 بیت

* روضه الانوار بر وزن مخزن الاسرار در بیش از 2000 بیت

* کمال‌نامه بر وزن هفت‌پیکر در بیش از 1880 بیت

* گوهرنامه بر وزن خسرو و شیرین در بیش از 1020 بیت

4- رساله‌های منثور: مناظراتی با نام‌های «شمع و شمشیر یا سبع المثانی»، «شمس و سحاب»، «نمد و بوریا» و «سراجیّه».

سبکی که در عهد خواجو برای اکثر شاعران عمومیت دارد، مکتب ایلخانی یا مغول از سبک عراقی است. سبکی درونگرا که در آن روزگار دوره اوج خود را سپری می‌کند. در این میان خواجو یکی از پرکارترین و در عین حال متنوع‌ترین شاعران در آن سبک به شمار می‌آید. از نظر منتقدان، از گذشته یعنی از همان زمان خواجو تاکنون اشعار او پس از استادان مسلم شعر فارسی، مورد توجه تذکره‌نویسان و جُنگ‌نگاران بوده است و غالبا شعرهای وی را ستوده‌اند.^*

برخی از نسخه‌های موجود از آثار خواجوی کرمانی در کتابخانه و موزه ملی ملک

در کتابخانه و موزه ملی ملک، دست‌کم بیش از 20 نسخه مربوط به خواجوی کرمانی موجود است، که در این گفتار تنها به معرفی کوتاه سه نسخه از این آثار بسنده می‌شود.

1) کلیات خواجوی کرمانی، به شماره ثبت اموال 5980، به خط نستعلیق محمد بن عمران کرمانی، کتابت 750 (سده 8 هجری)، کاغذ ترمه نازک، جلد میشن قهوه‌ای ضربی گره ثابت، تعداد اوراق: ‎۳۵۲.

روانشاد کمال‌الدین عینی در تصحیح گل و نوروز (کرمانی، 1350: پانزده- نوزده) به معرفی و بررسی این نسخه پرداخته‌اند و آن را با شماره 4751 معرفی کرده‌اند که ظاهرا اشتباهی رخ داده است. این استاد ایران‌دوست تاجیکستانی توضیح داده است این دست‌نویس نفیس که سه سال پیش از درگذشت خواجو کتابت شده، نخستین بار در تصحیح روانشاد سهیلی خوانساری در سال 1336 مورد استفاده قرار گرفته است (همان: پانزده) و در تصحیح عینی نسخه اساس بوده است (همان: بیست و یک).

تصویر دو صفحه از این نسخه خطی:

صفحه‌ای که در این نسخه، در مثنوی گل و نوروز خواجو به تاریخ تولدش در 17 دی ماه اشاره کرده است

2- دیوان خواجوی کرمانی، به شماره ثبت اموال 5963/1 به خط نستعلیق محمد بن مطهر القاضی النیشابوری کتابت شده در 829 (سده 9 هجری)، کاغذ ترمه، جلد میشن قرمز ضربی مغزی مشکی، تعداد اوراق: 629.

صفحه‌ای از دیوان خواجو که به تاریخ ولادتش در گل و نوروز اشاره کرده است.

3- گل و نوروزخواجوی کرمانی، به شماره ثبت اموال 4670/3 از مجموعه ‎۱۱۶۹ به خط نستعلیق، سده ‎۱۱ هجری، کاغذ ترمه، جلد سبز ضربی، تعداد اوراق: 93-161.

صفحه‌ای از گل نوروز نسخۀ 3/4670که زادروز خواجو در آن ذکر شده است.

* مطالب مربوط به زندگی‌نامه و آثارو ارزش‌ نوشته‌های خواجوی کرمانی برداشتی مختصر است از «شرح آثار و احوال خواجوی کرمانی» (مدبری، 1392: 25-50)، که در مقدمۀ کلیات اشعار مولانا الاعظم خواجوی کرمانی، نسخه کتابخانه و موزه ملی ملک، کتابت سال 750 قمری نوشته شده است که در سال 1392 با همکاری دانشگاه شهید باهنر کرمان، کتابخانه و موزه ملی ملک تهران و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کرمان و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کرمان منتشر شد.

منابع

کرمانی، خواجو (1392). کلیات اشعار مولانا الاعظم خواجو الکرمانی، نسخه کتابخانه و موزه ملی ملک، کتابت 750 قمری، به همراه آثار و احوال خواجوی کرمانی به قلم محمود مدبری و گزارش نسخه‌شناختی از علیرضا هاشمی‌نژاد. تهران: شرکت تعاونی کارآفرینانِ فرهنگ و هنر.

کرمانی، خواجو (1350). گل و نوروز. به اهتمام و کوشش کمال عینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.